Afdrukbare versie   |  

Laatst bijgewerkt op 04.07.2016

	Dioxines en PCB’s
	Mycotoxines
	Zware metalen
	PAK’s
	Mariene biotoxines en histamine
	Migratie uit contactmaterialen
	Radioactiviteit
	Andere contaminanten

Dioxines en PCB’s

PCB's en dioxines zijn stoffen die een kankerverwekkend effect kunnen hebben. Dioxines behoren tot de familie van de organochloorverbindingen en hebben dus dezelfde fysico-chemische eigenschappen. Naast de "echte" dioxines (polychloordibenzodioxines of PCDD's), omvat deze groep eveneens de furanen (polychloordibenzofuranen of PCDF's) en de dioxineachtige PCB's. Deze verbindingen zijn allemaal lipofiel (ze zijn in vet oplosbaar), chemisch en fysisch zeer stabiel en bijna niet bioafbreekbaar. Hierdoor hopen ze zich op in het vet van dieren en bij de mens. Eventuele non-conformiteiten worden bijgevolg meestal vastgesteld in producten van dierlijke oorsprong. 

Dioxines hebben geen technisch of ander doel. Ze zijn een ongewild en vaak onvermijdbaar bijproduct van een aantal thermische en industriële processen. Belangrijke bronnen door menselijke activiteit zijn o.a. metaalproductie en -verwerking, afvalverbranding en huishoudelijke haarden. De polychloorbifenylen (PCB's) vinden hun oorsprong terug in menselijke activiteiten.

Ze werden gedurende decennia gebruikt in verschillende industriële toepassingen, o.a. als koelvloeistof in elektrische transformatoren, in pigmenten, verven, …. Ze werden niet als individuele congeneer gebruikt, maar onder de vorm van complexe mengsels. Op dit ogenblik is het gebruik van PCB's in de EU verboden.

Preventie en reductie van humane blootstelling gebeurt o.m. door de bronnen aan te pakken, bijvoorbeeld door industriële processen onder controle te houden, door maatregelen te nemen die de emissie beperken of elimineren, …. Hoewel het gebruik van PCB's verboden is, kunnen ze nog teruggevonden worden in bijvoorbeeld oude elektrische installaties. Een gepaste afvalverwerking is in dat opzicht dus zeer belangrijk.

Het FAVV besteedt in het bijzonder aandacht aan het risico voor contaminatie van de voedselketen door dioxines en PCB's en neemt jaarlijks monsters in de levensmiddelensector en de diervoedersector. In België is het verplicht in de diervoedersector om analyses uit te voeren op dioxines en dioxineachtige PCB's voordat kritische grondstoffen op de markt worden gebracht en dit op kosten van de operator. Na herhaalde incidenten werd de Europese Commissie geïnspireerd door deze aanpak en verplicht ze sinds 2012 een monitoring van de kritische grondstoffen (oliën, vetten en hun afgeleide producten) en de samengestelde voeders die deze bevatten. 

Mycotoxines

De mycotoxines worden geproduceerd door schimmels en kunnen zich ontwikkelen in plantaardige producten vóór de oogst, alsook tijdens het vervoer en de opslag. Bepaalde mycotoxines aanwezig in de diervoeders kunnen ook worden aangetroffen in de geproduceerde levensmiddelen van dierlijke oorsprong (bijvoorbeeld aflatoxines in melk).

Het FAVV besteedt bijzondere aandacht aan het risico op besmetting door mycotoxines die een niet-verwaarloosbaar effect hebben op de gezondheid van mens en dier, zoals aflatoxines, Fusarium-toxines (fumonisines, zearalenon, trichothecenen), ochratoxine A, patuline, alsook moederkoren-alcaloïden (Claviceps purpurea).

Zware metalen

Zware metalen zijn toxische stoffen die van nature aanwezig zijn in het leefmilieu of afkomstig zijn uit industriële activiteiten. Wanneer ze worden geabsorbeerd via de voeding, kunnen ze leiden tot gezondheidsproblemen of zich opstapelen in het organisme. Het FAVV controleert het gehalte aan cadmium, lood, kwik en arseen in een reeks levensmiddelen.

De levensmiddelen waarbij het vaakst hoge cadmiumgehaltes worden gedetecteerd, zijn producten op basis cacao, slachtafval, champignons, oliehoudende planten, schaaldieren, mariene weekdieren en algen. Indien cadmium gedurende een lange periode in grote hoeveelheden wordt geabsorbeerd, kan het leiden tot nierstoornissen.

Wat lood betreft, de levensmiddelen waarbij het vaakst hoge gehaltes worden gedetecteerd, zijn granen en producten afgeleid van granen (brood en gebakjes), water, groenten (aardappelen), bier en zuivelproducten. Bij vrij wild geschoten tijdens de jacht kunnen ook zeer hoge loodgehaltes worden aangetroffen door het traject en de fragmentatie van de kogel in het vlees van het dier. Een chronische blootstelling aan hoge loodgehaltes kan de ontwikkeling van het centrale zenuwstelsel bij jonge kinderen en bij foetussen aantasten.

Levensmiddelen die in het oog moet worden gehouden voor kwik zijn vissen, hoofdzakelijk de roofsoorten zoals tonijn, zwaardvis, kabeljauw en snoek. Een blootstelling aan te hoge kwikgehaltes kan leiden tot schade aan de nieren.

De levensmiddelen waarbij het vaakst te hoge arsenicumgehaltes worden gedetecteerd, zijn granen, alsook afgeleide producten zoals tarwebrood, rijst en levensmiddelen op basis van rijst, zoals rijstkoeken. De chronische inname van grote hoeveelheden anorganisch arseen is gelinkt aan een reeks nefaste gevolgen voor de gezondheid, zoals huidletsels, cardiovasculaire ziektes en bepaalde vormen van kanker.

PAK’s (Poly-aromatische koolwaterstoffen)

Bij onvolledige verbranding van organische producten worden polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK's) gevormd waarvan sommige wellicht genotoxisch en kankerverwekkend zijn voor de mens. PAK's worden in levensmiddelen gevormd bij het opwarmen en drogen wanneer verbrandingsproducten rechtstreeks met het levensmiddel in contact komen. Dat is het geval voor koffie tijdens het roosterproces, het roken van vis en vlees, grillades en roosteren, meer in het bijzonder op houtvuur.

Grote hoeveelheden PAK's kunnen ook in geraffineerde olie worden aangetroffen. In dat geval kunnen de PAK's via een behandeling met actieve kool worden geëxtraheerd.

Een andere mogelijke bron van blootstelling aan PAK's via levensmiddelen is de afzetting uit het milieu op vis en zeevruchten besmet door verontreiniging van de zee. Voor bepaalde levensmiddelen is een maximale limiet voor de PAK benzo(a)pyreen vastgesteld. Sinds 1 juli 2012 is ook een norm voor de som van 4 PAK's (benzopyreen, benzantraceen, benzofluorantheen en chryseen) van toepassing in bepaalde levensmiddelen en bepaalde diervoeders.

Mariene biotoxines en histamine

Tweekleppige schaaldieren zoals mosselen, oesters en sint-jakobsschelpen voeden zich met microalgen (fytoplankton) door deze uit het water te filteren. Bepaalde soorten fytoplankton produceren toxines die accumuleren in de schaaldieren: mariene biotoxines. De consumptie van dergelijke schaaldieren kan bij mensen aanleiding geven tot braken en diarree (DSP: Diarrhetic Shellfish Poisoning, veroorzaakt door lipofiele toxines), desoriëntatie en geheugenverlies (ASP: Amnesic Shellfish Poisoning), zenuwsymptomen en verlammingsverschijnselen (PSP: Paralytic Shellfish Poisoning).

Histaminevorming in vis kan plaatsvinden wanneer het van nature aanwezige histidine door bacteriën wordt omgezet tot histamine. Bepaalde vissoorten zoals tonijn, makreel, sardines, haring, ansjovis, … bevatten veel histidine en houden bijgevolg meer risico in op vorming van hoge gehaltes aan histamine. Dit is vooral het geval bij het hanteren of stockeren in verkeerde omstandigheden (bv. bewaren bij te hoge temperatuur). Het consumeren van vis die hoge gehaltes aan histamine bevat, kan vergiftigingsverschijnselen veroorzaken (misselijkheid, huiduitslag, hoofdpijn, maag-darmklachten,…). Histamine wordt niet vernietigd bij het koken of bakken van vis. Gekoeld bewaren van verse vis (0-4°C) is dus een zeer belangrijke maatregel om histaminevorming te beperken.

Migratie uit contactmaterialen

Levensmiddelen kunnen gecontamineerd worden door de materialen of voorwerpen waarmee ze in contact komen. Controle gebeurt aan de hand van migratietesten, waarbij de materialen gedurende een zekere tijd met een levensmiddel of een vloeistof die dat levensmiddel kan vervangen, in contact gebracht worden. Daarnaast wordt ook nagegaan of de levensmiddelen zelf geen stoffen bevatten die afkomstig zijn van de materialen of voorwerpen waarmee ze in aanraking komen.

Radioactiviteit

De controle op radioactiviteit in de voedselketen is een gedeelde bevoegdheid tussen het FAVV en het Federaal Agentschap voor de Nucleaire Controle (FANC) op basis van de Europese regelgeving die na de kernramp van Tsjernobyl tot stand kwam. Er zijn ook controles uitgevoerd in opvolging van het nucleair incident in Japan (Fukushima) van 2011. De monsters worden genomen in grensinspectiepost en op de Belgische markt.

Andere contaminanten

Diervoeders

Gerecycleerde vetten zijn verboden omwille van de risico's die ze voor de dierengezondheid of de veiligheid van dierlijke producten kunnen inhouden.

Het FAVV spoort hydroxymethylfurfural (HMF) op in producten op basis van suiker bestemd voor bijenvoeder. Dit kan in dit voedsel worden gevormd wanneer het slecht wordt bewaard en aan hitte wordt blootgesteld (zon). Deze stof is schadelijk voor bijen.

Er wordt eveneens toezicht gehouden op verschillende ongewenste zaden (o.a. Crotalaria, Ambrosia, Datura en Ricin). Deze kunnen voor sommige dieren giftig zijn.

Levensmiddelen

Nitraten komen van nature voor in groenten en fruit. De concentratie ervan verschilt naargelang de soort, het seizoen en de teeltwijze. Ze komen vooral voor in bladgroenten. Nitraten zijn weinig toxisch maar de metabolieten ervan kunnen schadelijk zijn voor de gezondheid.

Bij de inspecties op de hygiëne in de horeca wordt de kwaliteit van de frituurvetten systematisch gecontroleerd met een draagbaar meettoestel waarbij de polaire bestanddelen worden gemeten (een teken dat de olie degradeert). Bij een non-conform resultaat en als de operator niet onmiddellijk de olie of het frituurvet vervangt, wordt het gehalte aan gepolymeriseerde triglyceriden in het laboratorium bepaald. 

Niet-eetbare soorten:

• Klein kruiskruid (Senecio vulgaris) en alle andere in België voorkomende kruiskruiden bevatten pyrrolizidine alkaloïden die giftig zijn voor de meeste zoogdieren. Het regelmatig eten van planten die pyrrolizidine alkaloïden bevatten gaat gepaard met leverschade. Aangezien de bladeren van het klein kruiskruid erg lijken op die van rucola werd deze plant soms aangetroffen in rucola die zich in de handel bevond.
• In 2009 en 2010 rapporteerden de Europese lidstaten – en het FAVV – een toenemend aantal consumentenklachten over een bittere nasmaak na consumptie van niet-eetbare pijnboompitten. De oorzaak hiervan was het frauduleus bijmengen van niet-eetbare soorten met andere partijen ingevoerd vanuit China. In 2011 heeft de Europese Commissie in samenwerking met de Chinese autoriteiten en de Chinese Kamer van Koophandel een lijst opgesteld van geaccrediteerde Chinese exporteurs die enkel eetbare soorten exporteren naar de EU en er werd ook een certificatiesysteem ingesteld.

Contaminanten waarvoor geen norm werd vastgelegd

Naast de contaminanten waarvoor een norm vastgelegd is in de nationale of de Europese wetgeving, worden ook analyses uitgevoerd op niet-genormeerde contaminanten. De bedoeling is data te verzamelen en deze over te maken aan het EFSA die ze zal gebruiken in haar risico-beoordelingen:

• furaan, een vluchtige verbinding die gevormd wordt tijdens het verhitten van levensmiddelen en die accumuleert in gesloten recipiënten en als mogelijk carcinogeen voor de mens wordt beschouwd. Blootstelling gebeurt voornamelijk via koffie en voedingsmiddelen in glazen bokalen;
• acrylamide, een neurotoxische en cancerogene stof die wordt gevormd tijdens de bereiding van bepaalde voornamelijk koolhydraatrijke levensmiddelen bij hoge temperaturen (>120°) en lage vochtigheidsgraad, zoals frituren, bereiden in de oven en braden, maar ook bij industriële verwerking. Door deze reactie krijgen voedingswaren een goudgele kleur. De voedingswaren die het meest leiden tot blootstelling van de consument aan acrylamiden zijn gefrituurde producten op basis van aardappelen, koffie, koekjes, geroosterd en vers brood;
• ethylcarbamaat is een contaminant die vrijkomt bij de transformatie van steenvruchten tot alcohol.Het wordt dan ook vooral aangetroffen in eau de vie van steenvruchten (kersen, pruimen, mirabellen en abrikozen). De Europese streefwaarde is 1 mg/l;
• vlamvertragers, omgevingscontaminanten afkomstig van de chemische industrie:
• hexabromocyclododecaan (HBCD) dat gebruikt wordt in extruderend en expanderend polystyreenschuim (gebruikt als thermische isolatie in de bouwnijverheid), en in textiel,
• polybroombifenylen en polybroomdifenyleters die gebruikt worden in vele toepassingen (plastics, textiel, elektronica…). Ze komen voor in het leefmilieu en kunnen bijgevolg de voedselketen contamineren
• perfluoralkylverbindingen, omgevingscontaminanten die in de voedselketen kunnen terecht komen. Ze worden gebruikt in textiel, producten voor behandeling van tapijten en leder, oppervlakteactieve stoffen, schuim voor brandbestrijding, … ;
• benzeen, een kankerverwekkende stof die vele toepassingen kent in de industrie (chemicaliën, detergenten, verven, plastics) en ook voorkomt in o.a. uitlaatgassen en sigarettenrook. Daardoor is benzeen in ons milieu aanwezig en kan het dus in de voedselketen terecht komen. Benzeen kan ook in voedingsmiddelen gevormd worden door de decarboxylatie van de zouten van benzoëzuur (benzoaten) in aanwezigheid van ascorbinezuur (vitamine C). Benzoëzuur wordt aan heel wat voedingsproducten toegevoegd als bewaarmiddel en ascorbinezuur kan als natuurlijke stof of als voedingsadditief aanwezig zijn. De inname van benzeen via voeding is zeer beperkt. De belangrijkste bron van inname is door blootstelling aan de lucht (bijvoorbeeld via inhalatie);
• 3-monochloorpropaan-1,2-diol (3- MCPD), een verontreiniging die wordt gevormd bij de zure hydrolyse van plantaardige eiwitten. 3-MCPD is potentieel cancerogeen als het gedurende een langere periode en in hoge doses wordt toegediend. 3-MCPD en zijn esters komen voor in een groot aantal levensmiddelen en ingrediënten, in het bijzonder in sojasaus, maar ook in brood, crackers, geroosterde koekjes, kaas, gemodificeerd zetmeel, plantaardige oliën, …. Bij de spijsvertering zouden de esters omgezet worden in vrij 3-MCPD. Er werden 140 analysen uitgevoerd op monsters van diverse voedingsproducten uit transformatie en distributie. In het kader van het protocol tussen het FAVV en het FAGG worden door het FAGG (Federaal Agentschap voor Geneesmiddelen en Gezondheidsproducten) jaarlijks monsters geanalyseerd van zuigelingenvoeding in de apotheek;
• Tributyletanen zijn biociden die giftig zijn voor verschillende organismen en die vroeger veel gebruikt werden in verven voor de bescherming van scheepsrompen (dit is nu niet meer toegelaten). Bij verschillende soorten verstoren ze het endocrien systeem. Blootstelling gebeurt voornamelijk via zeevruchten en meer bepaald weekdieren uit de zee.